सुशीलाचौधरी
अध्यक्ष ,थारु महिला समाज नेपाल उपत्यका समिति
यतिबेलाजितियापर्वको रौनकछ । मुख्यतःपुर्वमा झापादेखि पश्चिमी नवलपरासीका जिल्लामा थारू महिलाहरूले धुमधामका साथ जितिया पर्व मनाइरहेका छन् । काठमाडौँ उपत्यकामा बसोबास गर्ने थारु महिलाहरु पनि जितियामा रमाइरहेका छन् । उपत्यकामा २०६० सालदेखि जितिया पर्वलाई राष्ट्रिय महोत्सवको रुपमा मनाइरहेका छन् । उपत्यकामा थारु महिला समाज नेपाल लगायतका संघसंस्थाहरुले जितियाको धुमधाम तयारी गरिरहेका छन् । यसै सिलसिलामा थारु महिला समाज नेपाल उपत्यका समिति अध्यक्ष सुशीला चौधरीसँग नेपाल न्यूज बैंकले कुराकानी गरेको छ ।

जितिया पर्व किन मनाइन्छ ? के छन् यसका धार्मिक तथा पौराणिक महत्वहरु ?

जितियापर्व एउटा आमाले आफ्नो सन्तानको दिर्घायूको कामना गर्नको लागि,अकाल मृत्युबाट बचाउन कामना गरि मनाइने पुरानो मान्यता छ । यस्तो मान्यता परम्परादेखि नै चलीआएको छ ।पौराणिक कालदेखि नै सुरु भएको हो यो पर्व खासमा विवाहित महिलाहरुले मनाउने गर्छन । आफ्नो सन्तानको दिर्घायूको काम नागरेर मनाइन्छ । माइती घरमा गएर गएर दर खाने चलनछ ।ठ्याक्कै हरितालिकातीज जस्तै पर्व हो यो । साथीसंगी, दिदीबहिनीहरुसँग रमाइलो गरिन्छ । आपसी मेलमिलाप, सद्भाव, भाषा संस्कृति जगाउनको लागि पनि यो पर्व मनाइन्छ । किनकी कालान्तरमा हाम्रा सन्तानलाई हस्तान्तरण गर्नुपर्ने हुन्छ ।

पहिले मनाइने जितियापर्व र अहिले मनाइने जितियापर्वमा के –के फरक छ ?

पहिलाभन्दा जितियापर्व मनाउने चलन हिजोआज अलिक फरक छ । सानो छँदा चाडवाड आयो भने नयाँ लुगा लगाउने, मिठो मसिनो खाने चलन थियो । अहिले चाहीं पहिला जस्तो स्थिति छैन् । पुराना चलनहरु हराउन थालेका छन् । गाउँमा यो पर्वको भिन्नै रौनक छ र सहरमा आधुनिकीकरण हुनथालेको छ । आफ्नो इच्छा अनुसार बाँच्न पाएर वा स्वतन्त्रताका कारणले होला । जितियाका अवसरमा हामी पिनाले कपाल धुन्थ्यौं । सहरमा त्यो संभव छैन । कपालधुनको लागि खोलामा जान्थ्यौं । अहिले त सहरमा सम्भव हुँदेन् तर गाउँमा धारामागएर नुहाउछौं । अहिले त पर्वहरु महोत्सवका रुपमा आइसके । त्यसैले अहिले झन रमाइलो छ । तर परम्परा र रितीरिवाज भने जोगाउनुपर्ने बाध्यता छ ।

जितियापर्वमा कति दिन ब्रतबस्नुपर्छ ? महिलाहरुले नै कि जितिया मनाउनु परेको खास कारण ?

सप्तमीदेखि तीन दिन व्रतबस्ने चलन छ । कृष्ण पक्ष असोज महिनामा पर्छ कहिलेकाँही भदौमा पनि पर्छ । तर तिथि सप्तमी अष्टमी नवमी नै हो । सप्तमीमा नुहाएर बिहानपख दर खाने, देउतालाई ढोगेर पूजा गरेर दही चिउरा चढाउने र त्यो खाएर निराहार ब्रतबस्नुपर्छ । २४ घण्टा पानी नखाइकन ब्रतबस्नुपर्छ । ब्रतालु महिलाले पहिलो दिन स्थानीय जलासयमा गएर स्नान गरी घिरौँलाको पातमा पिना (खैर) र माटो चढाउने गर्छन् । दोस्रो दिनअर्थात अष्टमीका दिनब्रतालु महिलाहरु निराहार ब्रत बस्ने र त्यस दिनमहिलाहरु गाउँको एकै ठाउँमा जम्माभई भगवान जितवाहानका कथा श्रवण गर्ने तथा गीत भजनगाउने चलन छ । जितियाको अन्तिम तथा पारन (समापन)को दिन ब्रतालु महिलाहरु पुनःनदी, पोखरी तथा जलासयमा स्नान गरी घरमा दही तथा सखरको प्रसाद बनाई चढाउने गर्छन् र जितिया पर्वको समापन गर्ने गर्छन् ।

जितियापर्वमा विशेषगरी खाने परिकार के के हुन्छन् ?

दहीर सख्खरको प्रसाद तयार गर्ने प्रचलन छ । ब्रत बस्दा पानी पनि खानमिल्दैनभनिन्थ्यो हिजोआज फलफुलखाने चलन बढेको छ । खानपान आफ्नो इच्छा अनुसार हो । विस्तारै परिवर्तन हुँदै पनि छ । स्वास्थ्य सबैभन्दा ठुलो कुरा हो ।

जितियापर्वका के को पूजा गरिन्छ ?

जितियापर्वमा चिलअनि स्यालको पूजा गरिन्छ । किनभने चिलर स्याल साथीका रुपमा मानिन्छ । जितवहानको कथा सुनेर आएको हुनाले बालबच्चाको दिर्घायूको लागि ब्रतबसेका थिए भन्ने मान्यता छ । उनीहरुको कथा लामो छ ।
जितियापर्वको प्रसाद वितरणको तौरतरिका पनि फरक छ रे हो ?
यो पर्वको अलग्गै धार्मिक मान्यता र प्रचलन रहेकाले ठाउँ अनुसार पनि मनाउने तरिका फरक हुन सक्छ । तर विधि र तिथिचाहीं उहीहो । यो पर्व अन्य समुदायले पनि मनाउने गर्दछन । तराइमा धेरै समुदायले मनाउने गर्दछन् । भारतको विहारतिर पनि मनाउने गर्दछन । पौराणिक कथामा बिहारको प्रसंग पनि जोडिएको छ ।नेपालमा चाँही परम्परादेखि नै चल्दै आएको छ । बिहारमा छोराको लागि मात्र विधि गरिन्छ, पूजा पनि छोराको लागि गरिन्छ भन्ने छ । हाम्रोमा त सबै सन्तान बराबर हो भन्ने मान्यता छ ।हाम्रो समुदायमा त्यस्तो भेदभावहुदैँन् ।

पछिल्लो समय अन्य समुदायले सहरमा पनि जितियापर्व मनाउने चलन सुरु भएको छ । कस्तो सन्देश प्रवाह भइरहेको छ ?

सहरमा जितिया मनाउन पाउँदा धेरै जनाखुशी छन् ।किनभने पहिला पहिला गाँउमा हुन्थ्यो, धेरै मान्छे गाँउ जान पाउदैँनन् । पर्व सहरमा मनाउदा सबैजना एकै साथ मादुःखबिर्सिएर रमाउन पाउँछन् । कतिजनाले यस्तो समयमा गाउँ सम्झिने गर्छन् । सहरमा रहेका बच्चाहरुलाई पनि हाम्रो यस्तो संस्कृती, रितिरिवाज छ भनेर सिकाउन पाइएको छ । आफ्नो संस्कृतीको बारेमा बच्चै देखि थाहा पाउनु पनि पर्छ । यसको महत्वहाम्रा सन्तानहरुलाई बुझाउनुपर्ने बाध्यता छ । तर यो पर्वको महत्व राज्यले बुझे जस्तो लाग्दैन । किनभने दशैँमा विदा हुन्छ तर जितियामा हुदैँन् । हामीलाई सरकारले विदादिएको छैन् । महिलाहरु २४ घन्टा सम्मब्रत बस्ने भएकाले एकदमै समस्या हुन्छ । सकेसम्म सरकारले यो दिनविदादिने हो भने राम्रो हुन्थ्यो ।
तपाईले विदाको माग गर्नुभयो ।

तपाईंलाई के लाग्छ सरकारले यसलाई राष्ट्रिय पर्व घोषणा गर्ला ?

हामीले कोशिस गरिरहेका छौ । तर खासमा दिनुपर्ने हो । सबै चाडपर्वमा दिएको छ भने हाम्रो पर्वमा पनिदिनुपर्ने हो । थारु समुदायको सम्मानका लागि विदा दिनुपर्छ । जितियापर्व थारु समुदायले मात्र मनाउँछन्, राष्ट्रिय पर्व भनेर घोषणा गर्दा अन्य समुदायहरुलाई समस्या होला नि । पर्वको सबैले वा एकअर्काको मानेको राम्रो हो ।किनभने हामीले अरुको परम्परा पनि अपनाएका छौ । त्यसैगरी उहाँहरुले पनि बुझ्नुपर्छ । एकअर्कालाई नअपनाउँदा समाज र देश समृद्ध हुँदैन् । भेदभाव गरेर त हुदैँन् नि । सबै तिरबाट आवाज उठिरहेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि पर्व मनाउन थालिएको छ । पर्व तीन दिन सम्म चल्ने र ब्रतको एक दिन मात्र विदा दिए पनि हुन्छ ।

यसपालीको जितियापर्वको तयारी कसरी गर्नुभयो ?

तयारी एक महिना अगाडिदेखि नै गरिरहेका छौं । हाम्रो संस्थाप्रति बहुसंख्यक समुदायको आशा र भरोसा भएकाले सामान्य तयारीले पुग्दैन ।ठूलो कार्यक्रमको आयोजना भइरहेको छ । जनसमुदायहरुसँग कार्यक्रमहुने भएकाले तयारी धेरै नै गर्नुपर्छ । हाम्रो संस्था खासमा महिलाहरुको हक, हित र अधिकारको लागि हो । महिलाहरुलाई सक्षम बनाउन, अगाडि बढाउनको लागि हो । विभिन्न सीपमूलक तालिमहरु दिने पनि गरेका छौं । महिलाहरुको लागि आत्म बलदिने खालको तालिमहरु पनिदिने गर्छौ । महिलाहरुलाई घरबाट बाहिर निकाल्ने वातावरण बनाउने काम पनि गर्छौ ।
जितियापर्व विवाहित महिलाले मात्र मनाउनको कारण के होला ?
जितियामा विवाहितले मात्र ब्रतबस्ने चलन छ । ब्रतआफ्नो सन्तानको लागि बस्ने हो । आफ्नो घरको सुख शान्तिर श्रीमानको दिर्घायूका लागि बस्ने हो । पौराणिक र धार्मिक मान्यता नै विवाहितहरुका लागि छ भनेर अध्येताहरुले भन्नुभएको छ ।
जितिया पर्वमा तीनदिनसम्म निराहर ब्रतबस्दा त शारीरिक समस्याहुँदैन र भन्या । जितियाको रहर र रमझमले गर्दा भोक लागेको पत्तो हुँदैन । हामी सँधै यहीपर्वको प्रतिक्षामा औंला गनिरहेका हुन्छौं । उत्साह र उमंगका कारण पनि ब्रत बस्ता वास्ता लाग्दैन । एउटा विश्वास र आस्थाका कारण पनि यसको ठूलो महत्व छ । आफ्नो बालबच्चा, घरपरिवारको खुसीको लागि ब्रत बस्न पाउँदा असहज हुँदैन । माइत जाने दिदीबहिनीहरुसँग भेट्ने अनि एक अर्कासँग सुख दुःख बाँड्ने पर्व पनि हो । त्यसैले ब्रतबस्दा असहज हुँदैन ।

जितियाको पुरानो चलन हराउँदै गयो भन्ने गुनासो छ, अब परम्परा कसरी जोगाउन सकिएला ?

पहिला साधारण तरिकाले मनाउने गरिन्थ्यो । अहिले अलिकती भड्किलो अवस्थामा आइपुगेको छ । समय अनुसार परिवर्तन हुँदै गइरहेको छ । सबै ठाउँमा एकनास हुँदैन ।सकेसम्म पौराणिक, थारुको मौलिकता झल्किने खालको पर्व मनाउनुपर्ने हुन्छ । पछिल्लो समय कार्यक्रम गरेर पनि यसलाई जोगाउनुपर्छ भनेर सन्देश दिनखो जिरहेका छौं । कार्यक्रम पनि एकदमै सभ्य र शिष्ट बनाउने गरेका छौं । संस्कृतिलाई जर्गेना गर्न पनि हामी कार्यक्रम गरिरहेका छौं । पहिला हजुरआमा, हजुर बुवाले लगाउने पहिरन, गहना अहिले धेरै मात्रामा हराइसकेका छन् । बालब च्चाहरुले संस्कृति, पहिरन भुल्छन् भनेर पुरानो गरगहना पहिरन लगाउने गरेका छौं । भड्किलो त हरेक कुरामा भएको नै छ तर गीतहरु पनि भड्किला खालका बजारमा आइरहेका हुन्छन् । तर हामी भड्किलो पर्व हुँदैन भनेर आफ्नो कला, संस्कृति जोगाउन कम्मर कसेर लागेका छौं ।